Cuối năm 1945 chiến tranh thế giới thứ hai kết thúc. Ở trong nước, trải qua các cuộc diễn tập phong trào cách mạng dâng cao. Ngày 09/3/1945 phát xít Nhật tiến hành đảo chính Pháp nhằm giành quyền kiểm soát toàn Đông Dương. Tháng 3/1945 Trung ương Đảng ra chỉ thị “Nhật – Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta”, cao trào kháng Nhật cứu nước diễn ra mạnh mẽ, phong phú về nội dung và hình thức.
Trước tình hình chuyển biến có lợi cho cách mạng Việt Nam, tháng 8/1945 Hội nghị Đại biểu toàn quốc của Đảng họp tại Tân trào (Tuyên Quang) đã nhận định “Cơ hội rất tốt cho ta giành độc lập đã tới” và quyết định phát động toàn dân khởi nghĩa giành chính quyền từ tay phát xít Nhật và tay sai trước khi quân Đồng Minh vào Đông Dương. Ngày 13/8/1945, Ủy ban Khởi nghĩa toàn quốc được thành lập, ra Quân lệnh số 1 hiệu triệu toàn dân Tổng khởi nghĩa. Ngày 16/8/1945, Đại hội Quốc dân họp tại Tân Trào đã thông qua “10 chính sách lớn của Đồng Minh”, “Lệnh tổng khởi nghĩa”, quy định quốc kỳ, quốc ca và thành lập Ủy ban Dân tộc giải phóng Trung ương tức Chính phủ lâm thời do Hồ Chí Minh làm chủ tịch. Ngay trong đêm, Chủ tịch Hồ Chí Minh gửi thư kêu gọi đồng bào cả nước đứng lên Tổng khởi nghĩa trong đó nhấn mạnh: “Giờ quyết định cho vận mệnh dân tộc ta đã đến. Toàn quốc đồng bào hãy đứng dậy, đem sức ta mà tự giải phóng cho ta”. Dưới sự lãnh đạo của Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh, nhân dân cả nước nhất tề nổi dậy tiến hành tổng khởi nghĩa giành chính quyền.
Từ ngày 14/8 đến ngày 18/8, cuộc tổng khởi nghĩa nổ ra giành thắng lợi ở nông thôn đồng bằng Bắc Bộ, đại bộ phận miền Trung. Ngày 19/8/1945 khởi nghĩa giành chính quyền thắng lợi tại Hà Nội. Ngày 23/8/1945 khởi nghĩa giành thắng lợi tại Huế, vua Bảo Đại tuyên bố thoái vị, nền quân chủ chuyên chế hoàn toàn sụp đổ.
Tại Sài Gòn – Chợ Lớn – Gia Định chấp hành lệnh Tổng khởi nghĩa của Ủy ban kháng chiến toàn quốc, ngày 15/8/1945, Thường vụ Xứ ủy Nam Kỳ đã nhanh chóng thành lập Ủy ban khởi nghĩa do Bí thư Xứ ủy Trần Văn Giàu làm Chủ tịch. Sáng ngày 18/8, bác sĩ Phạm Ngọc Thạch – Tổng thư ký Thanh niên Tiền phong treo cờ búa liềm công khai trước cửa nhà. Chiều cùng ngày, tại sân bóng vườn ông Thượng (nay là công viên Tao Đàn) trong lễ tuyên thệ lần thứ hai của Thanh niên Tiền phong, bác sĩ Phạm Ngọc Thạch đọc diễn văn khích lệ lòng yêu nước, cỗ vũ quần chúng đứng lên làm cách mạng giành độc lập, dân chủ theo gương các chiến sĩ cách mạng. Đêm ngày 20/8 tại rạp hát Nguyễn Văn Hảo giữa trung tâm Thành phố đã diễn ra lễ truy điệu chí sĩ cách mạng Nguyễn An Ninh, tại đây Thành ủy Sài Gòn đã giới thiệu chương trình hành động của Việt Minh được nhân dân nhiệt liệt hưởng ứng.
Ngày 21/8, khi được tin Hà Nội khởi nghĩa giành thắng lợi, Hội nghị Xứ ủy Tiền phong mở rộng được diễn ra đã quyết định thành lập Ủy ban Hành chính lâm thời Nam Bộ do đồng chí Trần Văn Giàu làm Chủ tịch và thống nhất giao cho tỉnh ủy Tân An giành chính quyền ở thị xã, làm chủ một số vùng và vị trí then chốt, quân Nhật đã án binh bất động tạo cơ sở cho Hội nghị Xứ ủy Tiền phong nhanh chóng quyết định về kế hoạch khởi nghĩa tại Sài Gòn vào đêm 24/8 và rạng sáng ngày 25/8 sẽ tổ chức biểu tình vũ trang ra mắt Ủy ban Hành chánh Lâm thời Nam Bộ trước quốc dân đồng bào.
Thực hiện kế hoạch khởi nghĩa giành chính quyền, ngay trong đêm ngày 24/8, quần chúng khu vực Sài Gòn – Chợ Lớn – Gia Định và các tỉnh lân cận mang theo giáo mác, tầm vông,… hừng hực khí thế cách mạng kéo về nội thành nhanh chóng chiếm giữ các cơ quan quan trọng như: Sở Công an, Sở Cảnh sát, Nhà ga, Bưu điện… Đến 22h, tráng đoàn Lê Lai thuộc Thanh niên Tiền phong chiếm Dinh Khâm Sai (nay là Bảo tàng Thành phố Hồ Chí Minh) bắt giữ Khâm sai Nguyễn Văn Sâm của Chính phủ Trần Trọng Kim, cờ quẻ ly bị hạ xuống, cở đỏ sao vàng được giương cao bảo hiệu sự toàn thắng.
Sáng sớm ngày 25/8 hàng triệu quần chúng nhân dân ở nội, ngoại thành và các tỉnh lân cận đổ về trung tâm thành phố dự mittinh chào mừng Ủy ban Hành chánh lâm thời Nam Bộ với các băng rôn, khẩu hiệu, biểu ngữ: “Việt Nam hoàn toàn độc lập”, “Tất cả về tay Việt Minh”, “Mặt trận Việt Minh muôn năm”… Cờ đỏ sao vàng ngập tràn trên đường phố, bay hiên ngang trên các công sở đánh dấu thắng lợi khởi nghĩa tại Sài Gòn.
Như vậy chỉ trong vòng 10 ngày cuối tháng Tám, cuộc Tổng khởi nghĩa trên cả nước đã nhanh chóng giành được thắng lợi hoàn toàn, chính quyền về tay nhân dân, chấm dứt chế độ thực dân và phong kiến, mở ra một kỷ nguyên độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội. Ngày 02/9/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh thay mặt Chính phủ lâm thời đọc Tuyên ngôn độc lập tại Quảng trường Ba Đình (Hà Nội) tuyên bố trước quốc dân đồng bào và toàn thế giới Việt Nam đã trở thành nước tự do, độc lập đồng thời khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa – Nhà nước công nông đầu tiên ở Đông Nam Á. Nói về tầm quan trọng của khởi nghĩa tại Sài Gòn – Chợ Lớn – Gia Định, đồng chí Lê Duẩn đã khẳng định: “Cách mạng tháng Tám là một cuộc tổng khởi nghĩa kết hợp tài tình đấu tranh chính trị với đấu tranh vũ trang, một cuộc nổi dậy đồng loạt ở cả thành thị lẫn nông thôn mà đòn quyết định là các cuộc khởi nghĩa ở Hà Nội, Huế và Sài Gòn”.[1]
Trải qua suốt 78 năm (19/8/1945 – 19/8/2023) nhưng tầm vóc và ý nghĩa cũng như những bài học kinh nghiệm quý báu về tập hợp sức mạnh toàn dân, tạo khối đại đoàn kết toàn dân tộc của Cách mạng tháng Tám năm 1945 vẫn còn nguyên giá trị trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc ngày nay.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
- Lê Duẩn. Cách mạng Xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam (1976), NXB Sự thật, Hà Nội.
- Hồ Chí Minh Toàn tập (2000), NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội.
WEBSITE
- https://www.hcmcpv.org.vn/tin-tuc/bai-2-nam-bat-thoi-co-to-chuc-tong-khoi-nghia-gianh-chinh-quyen-1491882770
- https://www.hcmcpv.org.vn/tin-tap-chi/thong-tin-tuyen-truyen-8-2016/sai-gon-cho-lon-chop-thoi-co-gianh-chinh-quyen-ve-tay-nhan-dan-1474967188
[1] Lê Duẩn, Cách mạng XHCN ở Việt Nam (1976), NXB Sự thật, Hà Nội, tập II, tr. 649